کلوت – هرچند بخش بزرگی از جاهای دیدنی استان کرمان را آثار تاریخی شامل می‌شوند، نمی‌توان به جاذبه‌های طبیعی این استان پهناور بی‌اعتنا بود؛ از جنگل‌های انبوه بافت و رابر گرفته تا ارتفاعات مملو از گل لاله در بردسیر، دره مدیترانه‌ای دلفارد و جنگل‌های کهور. اما کلوت‌های شهداد از شگفتی‌های طبیعی استان کرمان است؛ سازه‌هایی فراموش‌ناشدنی که وقتی از دور به آن‌ها می‌نگرید، شهری باستانی و متروک را یادآور می‌شود.
در سرزمین کلوت‌های شهداد باد نرمی در گوش زمزمه می‌کند و آدمی را به تماشای وقار کویر لوت می‌خواند. اگر هنگام طلوع یا غروب آفتاب در میان کلوت‌ها باشید، محال است جز تحسین این شگفتی عبارتی دیگر به ذهن‌تان خطور کند. آفتاب که رو به غروب می‌گذارد، آرام‌آرام ستاره‌ها پیدا می‌شوند تا پهنه سیاه آسمان را به زیبا‌ترین تصویر در دنیا بدل کنند. به هنگام شب می‌توان در آسمان شهر کلوت‌ها غرق شد و دسته‌دسته ستاره چید. با ایستادن بر بلندای این کلوت‌ها واقعیت و خیال در هم می‌آمیزند، زمان و مکان گم می‌شوند و تجربه‌ای عمیق و فراموش‌نشدنی را رقم می‌زنند. با کجارو همراه باشید و با یکی از مشهورترین جاهای دیدنی شهداد، شهر کلوت‌ها آشنا شوید.
کلوت چیست؟
کلوت (با اصطلاح علمی یاردانگ) نام عارضه‌ای طبیعی است که در مناطق خشک دنیا از قبیل ایران، آمریکا، چاد، مصر و پرو درسطح وسیعی گسترش یافته و به برجستگی‌های بین شیارهای u شکل در نواحی بیابانی اطلاق می‌شود. قدمت کلوت‌ها به حدود ۲۰ هزار سال قبل بازمی‌گردد. کلوت‌های بزرگ حاصل فرسایش آبی-بادی و کلوت‌های کوچک تحت‌تاثیر فرسایش بادی شکل گرفته‌اند.
عکس از گوگل‌مپ (عکاس: jan-pieter Visschers)
واژه فارسی کلوت از دو بخش «کل» و «لوت» تشکیل می‌شود؛ «کل» به‌معنای شهر و آبادی است و «لوت» به کویر لوت اشاره دارد.
عکس از گوگل‌مپ (عکاس: سیاوش نعمتی)
کلوت‌ها در مناطقی ایجاد می‌شوند که باد سرعت کافی برای باد کندگی و سایش داشته باشد. البته در حالت مرطوب، باد تاثیر ناچیزی روی سنگ‌ها دارد؛ اما در حالت خشک، باد از دشت رسی می‌گذرد و با حمل دانه‌های ماسه، سطح دشت را شیار و تشکیل کلوت می‌دهد. سنگ بستر کلوت‌ها در برابر بادهای شنی و ماسه‌ای دچار فرسایش می‌شوند، عناصر سست آن‌ها تحت فشار و تلاطم باد در گذر زمان فرو می‌ریزند و کلوت‌ها آهسته‌آهسته شکل می‌گیرند. طرف رو به باد کلوت‌ها، پرشیب و طرف دیگر آن‌ها کم‌شیب است.
معرفی کلوت شهداد
کلوت شهداد ابرشهری کلوخی است که ۸۰ کیلومتر عرض و ۱۴۵ کیلومتر طول دارد. بیش از ۱۱ هزار کیلومتر مربع مساحت آن است و در دل کویر لوت قرار دارد. این منطقه از دوردست، شهری بزرگ با آسمان‌خراش‌های فراوان را تداعی می‌کند؛ همین امر نیز باعث شده است که برخی جهانگردان خارجی از آن به‌عنوان «شهر ارواح» یاد کنند. در این شهر کسی زندگی نمی‌‌کند و هر چه هست سراسر سکوت و آرامش است. گذر از دل این شهر کلوخی، به‌رغم زیبایی‌های بکر طبیعی، وحشتی زیبا را در نگاه و دل هر رهگذری به می‌نشاند.
عکس از گوگل‌مپ (عکاس: jan-pieter Visschers)
کلوت‌ها ناشناخته‌تر، خطرناک‌تر و افسانه‌ای‌تر از تل‌ماسه‌های شرقی لوت هستند و کسی تاکنون از آن‌ها عبور نکرده است و مطالبی که در این زمینه گفته می‌شود، برگرفته از نظرات و بررسی‌های دانشمندان است. اولین شناسایی علمی کویر لوت را اتریشی‌ها در سال ۱۳۱۶ شمسی انجام دادند؛ گابریل اتریشی در موقع پرواز بر فراز لوت تپه‌های کوچکی نزدیک ماسه‌های جنوبی دید و شرحی درباره‌شان نوشت. امروزه نام کلوت‌های شهداد در فهرست آثار ملی ایران و میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.
کلوت شهداد کجاست؟
کویر شهداد در ارتفاع ۴۳۰ متری از سطح دریا قرار دارد. از سمت شرق فاصله آن تا دشت لوت حدود ۳۰ کیلومتر و مشرف به جلگه‌ای به نام تکاب است. محدوده کلوت شهداد از شمال به جنوب حدود ۱۴۵ کیلومتر طول و از غرب به شرق نزدیک به ۷۰ کیلومتر عرض دارد و در موازات تل‌ماسه‌های عظیم شرق کویر واقع شده است.
- آدرس: استان کرمان، جاده قدیم کرمان بم، جاده سیرچ، جاده شهداد (مشاهده روی نقشه)
عکس از گوگل‌مپ (عکاس: سیاوش نعمتی)
دسترسی به کلوت شهداد
مسیر دسترسی به کلوت شهداد از طریق جاده کرمان-بم است. از کرمان به‌سمت بم پیش بروید تا پس از حدودا ۳۵ کیلومتر، به سیرچ برسید. از سیرچ مسیر را تغییر دهید و وارد جاده شهداد شوید. در این مسیر چند کیلومتر پیش برانید تا به دوراهی شهداد-گلبافت برسید. در این دوراهی، مسیر شهداد را ادامه دهید. در نهایت به منطقه کویری خواهید رسید. مسیر دسترسی تا سیرچ به‌صورت بزرگراه است و رانندگی در آن مشکل نیست. اما ادامه مسیر تا مقصد، جاده به‌صورت تک‌بانده و کوهستانی است. پس در رانندگی احتیاط کنید.
عکس‌های گالری از گوگل‌مپ (عکاسان: سیاوش نعمتی، Jimmy S و Karim و Ta Sh A1)
قدمت کلوت شهداد
باستان‌شناسان در جنوب کلوت، اشیای برنزی و سفالی فراوانی یافته‌اند. بررسی‌های تخصصی روی آثار مکشوف، حکایت از تعلق آن‌ها به هزاره دوم و سوم پیش از میلاد دارد. نکته مهم در این کشف، یافتن آثار از لابه‌لای تشکیلات رسی و نمکی تشکیل‌دهنده کویر لوت است؛ بدین معنی که کویری شدن این منطقه در زمان‌های باستانی شکل گرفته و این احتمال وجود دارد که تشکلی انسانی در این منطقه به‌دلیل تغییر اقلیم آن از بین رفته باشد. بررسی آثار نشان می‌دهد این تشکل انسانی در اثر حادثه‌ای ناگهانی از بین رفته است. همچنین آثار حرکت‌های سیل‌آسای آب روی بدنه کلوت‌ها، حکایت از سیل ویرانگر در این منطقه دارد.
عکس از گوگل‌مپ (عکاس: سیاوش نعمتی)
شاید بر اثر حرکت سیلی عظیم که گل، نمک و گچ کویری به‌همراه داشت، شهر مزبور به‌کلی از بین رفته و در بین کلوت دفن شده باشد. آنچه از روایات تاریخی و آثار جغرافی‌نویسان برمی‌آید، آن است که در گذشته تمدن‌های بزرگی در این منطقه وجود داشته‌اند و بنا به‌دلایلی از بین رفته‌اند. افسانه شهر لوت نیز به این دلیل رواج یافته است.
ویژگی‌های کلوت شهداد
می‌گویند هر بارانی که بر کویر لوت می‌بارد، صورتی تازه برای کلوت‌ها می‌سازد. البته در معماری زیبای کلوت‌ها عامل دیگری هم دست دارد؛ رودی به نام شور که در اعماق خشک‌ترین مناطق ایران جاری است. البته احتمالا این رود شور نیست و به‌دلیل عبور از کویر شور می‌شود. همین رود است که با مرطوب کردن دیواره کلوت‌ها، فرسایش آن‌ها را تسهیل کرده است.
در محدوده‌ای ۳۰ هزار کیلومتر مربعی، در دل لوت، هیچ حیاتی وجود ندارد. شاهد این ادعا جسد سالم گاوی است که در زمستان سال ۱۳۶۵ در کویر لوت تلف شد. پس از گذشت ۱۵ سال از آن زمان، جسد این گاو، در حالی که بر اثر نور شدید آفتاب خشک شده بود، بدون هیچ تغییری پیدا شد.
عکس از گوگل‌مپ (عکاس: Willy Kaemena)
پروفسور پرویز کردوانی، بیابان‌شناس و استاد دانشگاه تهران، کویر کلوت شهداد را گرم‌ترین نقطه زمین دانسته است. در سال ۲۰۰۵، ناسا دمای هوا در کویر و کلوت شهداد را حدود ۷۰ درجه سانتی‌گراد اندازه‌گیری کرد. این منطقه در بین زمین‌شناسان به یکی از «قطب‌های گرمایی زمین» معروف است.
پوشش گیاهی کلوت شهداد
از کوههای سیرچ به‌سمت کلوت‌ها زندگی نباتی کاهش پیدا می‌کند. در طول مسیل‌ها درختان گز به‌صورت پراکنده قابل‌مشاهده هستند. در حاشیه کلوت‌ها، بوته‌های گز روی گلدان‌های ماسه‌ای قرار گرفته‌اند که به آن‌ها نبکا می‌گویند. این منطقه انتهای مرز نباتی است و در داخل مسیل‌هایی که وارد کلوت‌ها می‌شوند، بوته‌های پراکنده‌ای از استراگال قابل‌مشاهده است. این بوته‌های استراگال نیز با پیشروی به داخل کلوت محو می‌شوند. از کویر پای کلوت به‌سمت شرق و داخل چاله‌های کلوت و روی کلوت‌ها هیچ زندگی نباتی قابل‌مشاهده نیست.
عکس از گوگل‌مپ (عکاس: سیاوش نعمتی)
عدم وجود زندگی نباتی در کلوت را نمی‌توان به جنس خاک و املاح موجود در آن نسبت داد؛ چراکه جنس خاک کلوت‌ها از رس، ماسه و نمک است و با جنس خاک آبادی‌ها و زمین‌های زراعتی حاشیه، تفاوت فاحشی ندارد. البته شوری خاک در کلوت‌ها بیشتر است؛ ولی این شوری نمی‌تواند مانع رشد گیاهان هالوفیت شود. فقر آب نیز نمی‌تواند عامل نبود حیات نباتی در این منطقه باشد؛ چراکه در داخل کلوت‌ها جدای از بارندگی سالانه، سیلاب‌های کوههای اطراف جریان دارند. عدم وجود پوشش گیاهی در ناحیه‌ای به این وسعت تنها می‌تواند در اثر وجود بادهای سهمگین در منطقه باشد که هر از گاهی وزیدن می‌گیرند. این بادها هرگونه ریشه گیاهی را از زمین جدا و اجازه رشد را از گیاه سلب می‌کنند.
دیدنی‌های کلوت شهداد
رود شور: رود شور تنها رود دائمی است که در اعماق کویر لوت جریان دارد و در طول سال پر آب است. رود شور از کوههای شمال غرب بیرجند سرچشمه می‌گیرد. این رود که از شور‌ترین آب‌‌های جهان است و بیشترین املاح معدنی را در خود نهفته دارد، پس از طی مسافت تقریبی ۲۰۰ کیلومتر به‌سمت جنوب‌شرق، در نزدیکی شهداد و در منطقه‌ای به نام چاله معدن نمک (گود نمک در گویش محلی) آرام می‌گیرد.
پلی گون‌ها: پلی‌گون‌ها از دیگر پدیده‌های موجود در نزدیکی کلوت‌های شهداد هستند. ۶ ضلعی‌های نمکی ایجاد شده کویر به پلی‌گون مشهور هستند که در اطراف دریاچه نمکی وجود دارند.
نمکزار: در کویر شهداد، ۱۰۰ هکتار نمکزار به‌شکل جوشش تخم مرغی وجود دارد که در هیچ جاى دنیا مشابه آن نیست.
عکس‌های گالری از گوگل‌مپ (عکاسان: مصطفی دارابی، کوروش مجدزاده، Rezgarو آرش رئیسی)
تفریحات کلوت شهداد
کلوت شهداد مانند هر مقصد کویری دیگر، گزینه‌های تفریحی منحصربه‌فردی را به گردشگران عرضه می‌کند:
- آفرودسواری: یکی از مهیج‌ترین فعالیت‌های کویری آفرودسواری است. اگر با منطقه آشنا نیستید، توصیه می‌کنیم در تورهای مخصوص شرکت کنید. البته امکان کرایه ماشین‌های آفرود نیز وجود دارد؛ اما اگر تجربه کافی ندارید، بهتر است از افراد کاربلد کمک بگیرید.
- موتور چهارچرخ: موتورهای چهارچرخ از محبوب‌ترین وسایل تفریحی در کویر و ساحل است. راندن این موتورها کار چندان سختی نیست. تنها لازم است نکات ایمنی را رعایت کنید. موتورهای چهارچرخ به‌صورت ساعتی اجاره داده می‌شوند.
- تماشای آسمان شب: علاقه‌مندان به نجوم کاملا آگاه‌اند که آسمان شب کویر، از تمیزترین چشم‌اندازها برای تماشای ستارگان است. چه آماتور، چه متخصص، در سفر به کلوت شهداد می‌توانید از تماشای آسمانی آکنده از قطرات نور لذت ببرید. همچنین کلوت شهداد یکی از مکان‌های معروف برای دیدن طلوع و غروب خورشید است.
- عکاسی: کلوت‌های شهداد با فرم‌های غیرمتعارف خود، از بهترین گزینه‌ها برای عکاسی هستند. ترکیب قهوه‌ای ماسه‌ها و آبی آسمان نیز بر جذابیت عکس‌ها می‌افزاید.
- سافاری: اگر علاقه چندانی به پیاده‌روی ندارید و در عین حال می‌خواهید طبیعت کویری کلوت شهداد را بگردید، می‌توانید در تورهای سافاری شرکت کنید. در این تورها افراد آشنا به منطقه، جذابیت‌های کلوت را به شما نشان می‌دهند.
عکس از وب‌سایت surfiran.com/Flickr (عکاس: کوروش نوزاد تهرانی)
بهترین زمان بازدید از کلوت شهداد
بازدید از کلوت‌های شهداد در فصول گرم به‌دلیل درجه بالای دما در منطقه، طاقت‌فرسا است و هیچ توری در این بازه زمانی برگزار نمی‌شود. بنابراین بهترین زمان بازدید از کلوت شهداد، فصول خنک سال است.
عکس از گوگل‌مپ (عکاس: سیاوش نعمتی)
اقامت در کلوت شهداد
با احداث کمپ شهداد که در حقیقت هتلی «میلیون ستاره‌ای» است، امکان اقامت شبانه برای گردشگران شهر کلوت‌ها فراهم شده است. این کمپ کویری مجموعه‌ای است از ۴۰ آلاچیق که همه از مصالح طبیعی ساخته شده‌اند و تنها کمپ کویری دشت لوت محسوب می‌شود. این مجموعه در ۲۰ کیلومتری شهداد، در مسیر نهبندان واقع شده است؛ یعنی در آخرین نقطه‌هایی که حیات وجود دارد. کمپ به‌صورت شمالی- جنوبی ساخته شده است و در بین چندین کلوت قرار دارد تا از گزند باد و طوفان‌های شن در امان باشد.
عکس‌های گالری از گوگل‌مپ (عکاسان: محمد رضا صابری، Koen، آرش فرحمندی و علیرضا افکار)
نکات بازدید از کلوت شهداد
- کلوت شهداد به سه قسمت سبز، نارنجی و قرمز تقسیم می‌شود. منطقه سبز از جاده شهداد-نهبندان تا عمق دو کیلومتری کویر پیش می‌رود. این منطقه شامل کویرنوردی تخصصی نمی‌شود و به مجوز نیازی نیست.
- اگر قصد دارید از نواحی نارنجی و قرمز بازدید کنید، حتما باید مجوز لازم را بگیرید و همراه راهنماهای کاربلد باشید. در غیر این‌صورت امکان دارد گم شوید.
- توصیه می‌کنیم برای بازدید از هر قسمت کویر کلوت شهداد، با تور همراه شوید.
- حتما پیش از راهی شدن، آب آشامیدنی و خوراکی همراه داشته باشید. وسایل ضروری دیگر نظیر کمک‌های اولیه، عینک آفتابی، کلاه آفتابگیر، کرم ضدآفتاب، کفش و لباس مناسب و… را فراموش نکنید.
- برای کمپینگ، حتما از تجربه افراد مجرب بهره بگیرید. در غیر این‌صورت در کمپ شهداد اقامت کنید.
- هنگام بازگشت، از خود اثری به‌جای نگذارید؛ طبیعت غنی‌ترین گنجینه‌ها است.
- در سفر به نواحی مختلف، به باورهای مردم محلی احترام بگذارید.
- با خرید از محصولات محلی و اقامت در اقامتگاه‌های بومی، در رونق اقتصادی منطقه تاثیرگذار باشید.
عکس از گوگل‌مپ (عکاس: محمد رضا شاهپسند)
پرسش‌های متداول
کلوت شهداد کجاست؟
کویر کلوت شهداد در استان کرمان، جاده قدیم کرمان بم، جاده سیرچ، جاده شهداد قرار دارد.
چطور به کلوت شهداد برویم؟
مسیر دسترسی به کلوت شهداد از طریق جاده کرمان-بم است. از کرمان به‌سمت بم پیش بروید تا پس از حدودا ۳۵ کیلومتر، به سیرچ برسید. از سیرچ مسیر را تغییر دهید و وارد جاده شهداد شوید. در این مسیر چند کیلومتر پیش برانید تا به دوراهی شهداد-گلبافت برسید. در این دوراهی، مسیر شهداد را ادامه دهید. در نهایت به منطقه کویری خواهید رسید.
آیا بازدید از کلوت شهداد به مجوز نیاز دارد؟
کلوت شهداد به سه قسمت سبز، نارنجی و قرمز تقسیم می‌شود. منطقه سبز از جاده شهداد-نهبندان تا عمق دو کیلومتری کویر پیش می‌رود. این منطقه شامل کویرنوردی تخصصی نمی‌شود و به مجوز نیازی نیست. اگر قصد دارید از نواحی نارنجی و قرمز بازدید کنید، حتما باید مجوز لازم را بگیرید و همراه راهنماهای کاربلد باشید.
در کلوت شهداد کجا اقامت کنیم؟
برای اقامت شبانه می‌توانید به کمپ شهداد بروید. این مجموعه شامل ۴۰ آلاچیق می‌شود که همه از مصالح طبیعی ساخته شده‌اند.