معرفی بازار کرمان
موقعیت جغرافیایی
بازار کرمان که به بازار گنجعلی خان نیز شناخته می‌شود، از جاهای دیدنی کرمان به شمار می‌رود و از میدان ارگ شروع و به میدان مشتاقیه ختم می‌شود. مجموعه بناهای اطراف بازار کرمان از دوره صفویه به بعد همگی در ارتباط با بازار ایجاد شدند.
شهر و استان کرمان از تاریخی‌ترین و پرجاذبه‌ترین شهرها و استان‌های ایران بوده به طوری که بسیاری از بناهایی که شهرت جهانی دارند همچون ارگ بم در این استان قرار دارند. بازار بزرگ کرمان از راسته ها و بازارهای متفاوتی تشکیل شده به طوری که مجموعه بناهای متصل به این بازار ۶۰ درصد بناهای تاریخی کرمان را به خود اختصاص می‌دهد.
بازار اختیاری که به عنوان اولین شالوده بازار بزرگ کرمان پی‌ریزی شدمتعلق به اواخر دوره‌ی مظفری و تیموری است.
عکس از ابوذر احمیزاده
بازار کرمان که دوره‌های تاریخی بسیاری را پشت سر گذاشته است. سبک معماری آن بسیار غنی و با ارزش بوده است. این بازار که از دید بسیاری محققان گردشگری بزرگ‌ترین و طولانی‌ترین بازار ایران است از دیرباز محل خرید و فروش و صادرات و واردات استان بوده است و با توجه به اینکه بر سر راه ادویه و بعد از آن جاده ابریشم قرار داشت نقش بسیار بزرگی در رونق اقتصادی منطقه ایفا می‌کرد؛ پارچه، ظروف مسی و انواع صنایع دستی کرمان به کشورهای چین و هند صادر و از آنجا نیز ادویه و پارچه وارد می‌شد.
عکس از خبرگزاری برنا
در هر یک از این بازارها بناهایی چون مسجد و حمام نیز وجود دارد. صفِ عزاخانه، مسجد وکیل، مسجد گنجعلی خان و مسجد چهلستون هر یک مساجدی هستند که با نام بازار اصلی خود نامیده می‌شوند که جزئی از بنای آن هستند. از شکل خاص هر یک از حمام‌‌ها یا مسجدها در بازارهای مختلف می‌توان نوع معماری دوره‌شان را بررسی و به نتایج جالبی رسید. بازار بزرگ کرمان همچنین در اطراف خود بناهای دیگری دارد که هر یک در ارتباط با بازارهای مختلف و در دوران مختلف به وجود آمده‌‌اند. به‌عنوان مثال مجموعه ابراهیم‌خان که از بناهای معروف است شامل مدرسه و مسجد و کاروانسرا و حمام می‌شود یا مجموعه وکیل که در بازار وکیل قرار دارد و مدرسه و مسجد وکیل را در خود دارد. یکی از ویژگی‌‌های دیگر بازار کرمان بازارهایی که به صورت غربی و شرقی این بازار را قطع کرده‌اند که دو بازار قلعه و قلعه محمود در راستای هم و در جهت عمود بر راستای بازار قرار دارند.
بخشهای بازار کرمان
بازار بزرگ کرمان از بازارهای متفاوت چون بازار گنجعلی خان، بازار اختیاری، بازار قیصریه زرگری، بازار مسگرها، بازار کفاشها، بازار کلاه‌مال‌‌ها، بازار آهنگری، بازار عزیز، بازار عطاران، بازار مظفری، بازار قدمگاه، بازار قلعه محمود و بازار قلعه تشکیل شده است. از دیگر بخشهای بازار کرمان چهارسوق‌‌هایی است که این بازار را به دیگر بازارهای فرعی ارتباط می‌دهد؛ نظیر چهارسوق گنجعلی خان که محل تقاطع دو راسته بازار است و در گذشته یکی از پرترافیک‌ترین نقاط تجاری شهر کرمان بوده است .مجموعههای گنجعلی خان، ابراهیم خان، وکیل و حاج آقا علی در بازار کرمان قراردارند.
بازار نقارخانه
در نخستین قدم از میدان ارگ با دهانه بزرگ بازار نقارخانه آغاز می‌شود که دارای سقف و سردری بزرگ، بلند، مزین به کاشیکاری و دارای چند اتاق در بالا است. به نظر می‌رسد معماری این قسمت مربوط به اواخر دوره قاجاری باشد.
بازار گنجعلی‌خان
مجموعه گنجعلی خان که یکی از شاهکارهای معماری ایران و نقطه عطف بازار کرمان است، از مکان های دیدنی استان کرمان به شمار می‌رود. بنا به اسناد معتبر، این مجموعه روی بازار قدیمی شهر ساخته شده است.
این مجموعه از بارزترین نمونههای معماری دوران صفویه است و در سال‌های ۱۰۰۵ تا ۱۰۲۹ قمری در زمان حکمرانی گنجعلی خان بر کرمان و طبق دستور شاه عباس بنا شد و به همت پسرش، علیمردان خان تکمیل شد، مجموعه‌ای زیبا، نفیس و کامل است که اثر استاد سلطان محمد معماری یزدی است.
گنجعلی خان با انتخاب بخشی از بازار که در محل تقاطع راسته بازارهای جنوبی شمالی و شرقی غربی واقع است و خریدن بناها و آزاد کردن فضای پیرامون آن، این مجموعه گران‌قدر را پدید آورده است. این بازار حد فاصل بین چهار سوق و بازار اختیاری و در بخش جنوبی میدان گنجعلی خان قرار گرفته است. در سمت راست این بازار حمام تاریخی و گنجعلی خان و هجده مغازه وجود دارد و در سمت چپ آن طاق‌نماهایی طراحی شده‌اند که منظره زیبایی را نشان می‌دهند.
عکس از علی محمد محمدیان
بازار در اطراف میدان گنجعلی‌خان امتداد یافته و پیوند دهنده عملکردهای مختلف مجموعه همچون ، مدرسه، کاروانسرا، مسجد، ضرابخانه، مسجد و آب انبار است.
بنای چهار ایوانی کاروانسرا (مدرسه) در سال ۱۰۰۷ هجری قمری در شرق میدان در دو طبقه ساخته شده است. کتیبههای آن به خط استاد علیرضا عباسی، خطاط مشهور عصر صفویه نوشته شده است، سردر آن دارای مقرنسکاری‌های بسیار نفیس بوده است.
مسجد یا نمازخانه گنجعلی‌خان در شرق میدان و در جوار مدرسه قرار گرفته است. مساحت آن ۲۷ متر مربع بوده و موزه ای کوچک از تزئینات معماری پس از اسلام ایران در دوره صفویه نظیر گچبری، کاشیکاری، خطاطی، مقرنسکاری، کاربندی، حجاری و نقاشی‌های زیبا است.
علاوه بر این مسجد، مساجد دیگری هم در مجموعه وجود داشته که یکی از آن‌ها در چهارسوق مسگری است. حمام گنجعلی خان یکی از شاهکارهای معماری شرق است. در این حمام همه فضاها به بلوری تراش خورده میماند.
عکس از علی محمد محمدیان
کل مجموعه گنجعلی خان وقف امام رضا (ع) و در تولیت آستان قدس رضوی است.
بازار کرمان – چهارسوق گنجعلی‌خان
محل تقاطع دو راسته بازار را چهار سوق می‌گویند.
به دلیل برخورد تقاطع دو راسته بازار در محل چهار سوق گنجعلی خان در گذشته این مکان مهم‌ترین و پرترافیک‌ترین نقطه شهر محسوب می‌شد. نمای داخلی چهار سوق با تزئینات گچبری و نقاشی‌های رنگ و روغن با قدمت ۴۰۰ سال تزئین شده است و با اینکه ۴۰۰ سال از ترسیم آن‌ها می‌گذرد، هنوز زیبایی خود را حفظ کرده‌اند.
عکس از anobanini
بازار کرمان – کاروانسرای هنود (هندوها)
این کاروانسرا در نیمه دوم قر نوزدهم توسط انگلیسی‌ها از امام جمعه وقت اجاره شد و در اختیار هندوها قرار گرفت و چون هندوها در آنجا ساکن شده و به تجارت پرداختند به کاروانسرای هندوها معروف شد. از آنجا که تجار هندی اجناسی چون ادویه، فلفل، هل و … در این کاروانسرا به فروش می‌رساندند، این کاروانسرا به کاروانسرای هنود شهرت یافت.
در این کاروانسرا معبد هندوها به سبک معماری ویژه هندو باقی مانده است.
بازار اختیاری
چهارمین قسمت بازار کرمان که از انتهای بازار جنوبی گنجعلی‌خان شروع می‌شود و تا اول بازار وکیل کرمان امتداد مییابد، بازار اختیاری است. این بازار کم‌عرض و تنگ را می‌توان قدیمیترین بخش بازار محسوب کرد و اهمیتش به دلیل قرار گرفتن بین بازار گنجعلی‌خان و وکیل است، به‌طوری که از غرب با بازار گنجعلی‌خان و از شرق به بازار وکیل محدود می‌شود.
از عناصر موجود در این بخش از بازار می‌توان مسجد چهلستون، کاروانسرای گلشن، سه بازارچه سرداری و در انتهای آن حمام یا چایخانه سنتی وکیل را نام برد.
بازار و مجموعه وکیل کرمان
بانی این مجموعه محمد اسماعیل خان وکیل الملک بوده که از سال۱۲۸۲ ه.ق حکومت کرمان را بر عهده داشته است.
این مجموعه در شرق مجموعه گنجعلی خان و با فاصله کمی از آن در امتداد بازار بزرگ قرار دارد و شامل بازار، کاروانسرا، حمام و مسجد میباشد.حمام وکیل از حمام‌های زیبای دوره قاجاری شهر کرمان است و با فاصله کمی از حمام‌های گنجعلی خان و ابراهیم خان قرار دارد. کاروانسرای وکیل یکی از ارکان اصلی و مهم مجموعه است و بنایی دو طبقه بوده به طوری‌که از عناصر در خور توجه آن، بادگیر و برج ساعت است.
بازار مظفری
بازار مظفری کرمان از انتهای بازار وکیل شروع و به خیابان میرزارضای کرمانی ختم می‌شود. ازعناصر معماری بازار مظفری می‌توان به تکیه (صف) عزاخانه، بازار قدمگاه و مسجد جامع کرمان اشاره کرد.
این بازار در سال ۷۵۰ هجری قمری توسط امیر مبارزالدین محمد مظفر بنا شده است که شامل آب انبار، مسجد، مدرسه، تکیه و بازار است.
متاسفانه تمامی بناهای این مجموعه به غیر از مسجد جامع مظفری و تکیه (صفه عزاخانه) یا به دلیل گذر زمان از بین رفته و یا در تغییرات اخیر کرمان در سال‌های گذشته توسط شهرداری کرمان تخریب شده است.
بازار عزیز
دروازه شمالی شهر قدیم کرمان (دروازه خراسان) پس از طی مسافتی به بازار عزیز می‌رسد. یعنی بازار عزيز قسمتی از راسته شمالی – جنوبی بازار كرمان است .
بازار عزیز کرمان، از شمالی ترین بازارهای شمالی – جنوبی در بافت قدیم شهر کرمان بود و از خیابان شریعتی مقابل بازار حاج آقا علی شروع و به تکیه شاهزاده شاهرخ خان ، حدود محله قبه سبز ختم می‌شود.
در مسیر این بازار حدود هفتاد باب مغازه دایر بود اما احداث خیابان شمالی و جنوبی موجب شد که اکثر مغازه های واقع در بازار به خیابان منتقل شوند و از این رو به تدریج از کسبه بازار مذکور کاسته و از رونق اولیه افتاد.
در فعالیت های اخیر میراث فرهنگی در راستای مرمت کارخانه قدیم برق کرمان که در امتداد بازار عزیز است این بازار هم در طرح مرمت و بازسازی قرار گرفته است.
مجموعه حاج آقاعلی (بازار آهنگری)
این بازار که در گذشته قبل از احداث خیابان شریعتی در امتداد بازار عزیز و پیوسته به آن بود از خیابان شریعتی شروع و به سمت جنوب تا راسته بازار کفاشها امتداد دارد.
این مجموعه که در نزدیکی مجموعه ابراهیم خان قرار دارد، در اواخر قرن سیزدهم (عصر قاجار) ساخته شده است و شامل مسجد چهلستون، آب‌انبار، بازار و کاروانسرا است.
بازار ارگ
این بخش غربی‌ترین قسمت بازار کرمان است که از میدان ارگ آغاز و به چهارسوق گنجعلی‌خان ختم می‌شود و مانند مستطیل دور محوطه میدان توحید را محاصره کرده است و به دو بخش فرعی‌تر به نام‌های «بازار نقارخانه» و «بازار سراجی» تقسیم می‌شود.
بازار نقاره‌خانه در نخستین قدم از میدان ارگ آغاز می‌شود که دارای سقف بلند و مزین به کاشیکاری است و چند اتاق در بالا دارد که در گذشته هنگام غروب برای تعطیل کردن بازار بر روی آن نقاره نواخته می‌شد. بازار سراجی نیز از بازار نقاره‌خانه شروع و به چهار سوق ختم می‌شود؛ این بازار در گذشته محل سراج‌ها و چمدان سازها بوده است.
راسته بازارهای مسگری
عکس از علی محمد محمدیان
در ضلع شمالی میدان گنجعلی خان، راسته مسگری شمالی وجود دارد.
مجموعه و بازار ابراهیم‌خان
پس از بازار کلاه مال‌ها مجموعه و بازار زیبای ابراهیم‌خان قرار دارد. مجموعه‌ای که تمامی شکوه و اعتبار راسته شمالی بازار متعلق به آن است. مجموعه ابراهیم‌خان مشتمل بر مدرسه و خلوت حمام و قیصریه و آب انبار است.
بازار سردار
بازار سردار به صورت چند بازارچه متقاطع است که با سه راسته اصلی که در حاشیه بازار قرار دارند به بازار اختیاری متصل می‌شود. اکثریت قریب به اتفاق مغازه‌های آن پارچه فروشی است.
بازار کرمان – راسته جنوبی
قدیمیترین راسته بازار کرمان است. راسته جنوبی بازار کرمان از دروازه جنوبی شهر (دروازه رق آباد یا ریگ آباد) آغاز شده و تا چهارسوق در مرکز بازار امتداد دارد. در گذشته کاروان‌هایی که از جنوب وارد شهر می‌شدند و نیز کاروان‌هایی که از شمال (خراسان) به طرف جنوب می‌رفتند، از این بازار و دروازه آن عبور می‌کردند.
بازار کرمان – بازار قلعه محمود
بازار قلعه محمود اولین بخش از بازار شمالی- جنوبی است و در جنوبی‌ترین بخش آن واقع شده است. به اولین بخش از این بازار ، دروازه ریگ آباد نیز می‌گویند. در گذشته این بازار اهمیت بیشتری داشته و هنوز هم آهنگری‌ها به سبک قدیم در این بخش از بازار به چشم می‌خورند.
بازار قلعه به دلیل نزدیکی به بازار راسته از رونق بیشتری برخوردار است. این بازار از محل دروازه سابق جنوبی کرمان (دروازه رق آباد یا ریگ آباد) در خیابان احمدی شروع می‌شود و به شکل بازار سرپوشیده تا خیابان امام خمینی به سمت شمال امتداد مییابد. در این بازار بیش از ۱۰۰ مغازه وجود دارد.
عکس از علی محمد محمدیان
بازار میدان قلعه
بازار میدان قلعه از جمله قدیمیترین و طویل‌ترین بازارهای کرمان پس از بازار بزرگ است که در محله میدان قلعه قرار دارد. این بازار از خیابان امام خمینی روبه‌روی بازار قلعه محمود شروع و به چهارسوق گنجعلی خان ختم می‌شود. به سبب نزدیکی به بازارهای شرقی غربی اهمیت آن از بازار قلعه محمود بیشتر است و رونق اقتصادی بیشتری دارد.
این اثر در تاریخ ۲۵ اردیبهشت ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۳۸۵۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.